Синтетикалық және табиғи дәрілік заттар химиясы зертханасы (1994 жылдың 20 мамырына дейін органикалық синтез зертханасы, 2009 жылдың 10 шілдесінен бастап синтетикалық және табиғи дәрілік заттар химиясы зертханасы) 1945 жылы Химия ғылымдары институты ұйымы қарамағындағы төрт зертхананың бірі болды. Зертхананың алғашқы меңгерушісі Ирдан Нығметұлы Әзірбаев болды, ал 1947 жылдан бастап оны майдангер, профессор В. Челинцевтің шәкірті, кейіннен химия ғылымдардың докторы, профессор, ҚазКСР ғылымының еңбек сіңірген қайраткері Д.М. Соколов басқарды.
Зертханалық зерттеулердің маңызды кезеңі бициклді жүйелер – кетодекагидрохинолиндердің туындыларының синтезі және конформациялық талдауы бойынша жұмыстар циклі болды. Д.В. Соколов органикалық химиктер мектебін құрды, оның көрнекті өкілдері Г.С. Литвиненко, Қ.Ж. Пірәлиев, Ж.И. Исин, К.И. Хлуднева, В.И. Артюхин, В.В. Соснова, Б.Т. Сыдықов болды. Жүйелі және мақсатты зерттеулердің нәтижесінде олар гетероциклде әртүрлі орналасу сипаты бар бірқатар жаңа декагидрохинолин-(4 немесе 5)-ондарды алудың қарапайым және қол жетімді әдістерін әзірледі және бициклді аминокетондардың айналуының стереохимиясының жалпы заңдылықтарын анықтады. 1970 жылдары циклогексанон мен винилацетилен негізінде Г.С. Литвиненко қызметкерлермен (К.И. Хлуднева, Д.Г. Ким, Е.Г. Яловенко, Л.А. Исакова,Т.К. Искакова, Л.А. Вороненко, О.В. Шиганакова) КСРО ДСМ Фармакологиялық комитеті медицинада қолдануға ұсынған жергілікті жансыздандығыш Алмакаинді өндірудің қысқартылған технологиялық схемасы әзірленді, бұл мақсатты өнімді тез және қосымша шығынсыз алуға мүмкіндік берді. Бұл технология бойынша алғашқы төрт кезең аралық қосылыстарды шығармай бір реакторда жүзеге асырылады. Бұл жағдайда операциялар саны 21-ден 7-ге дейін азаяды, ал 2-метил-4-кетодекагидрохинолиннің шығымы 40-тан 67 %- ға дейін артады.
Технологиялық жаңалықтар 1980 жылдары Литвиненко Гиацинт Стефанович пен оның шәкірттері Е.Г. Яловенко, Н.Ю. Кузьмина, Л.А. Вороненко, Л.А. Исакова, Т.К. Искакованың еңбектерінде керемет дамыды. Карбонил тобы бойынша реакциялардың карбо- және азациклді қатардағы стереобағыттылығын зерттеу нәтижесінде олар 2-метил-4-кето-транс-декагидрохинолиннің төрт изомері және 2-метил-5-кето-транс-декагидрохинолиннің төрт изомері негізінде барлық сегіз теориялық мүмкін болатын рацематтық екіншілік спирттерге негізделген көптеген стереохимиялық заңдылықтарды анықтады. Аминокетондарды синтон ретінде пайдалану идеясы бұрын қол жетімді емес 2-метилдекагидрохинолин және 2,5-диметилпиперидол-4 изомерлерін алу әдістерін әзірлеуде жүзеге асырылды. Ғалымдар 2-метил - және 10-метил-5-оксидекагидрохинолиндердің барлық төрт теориялық мүмкін изомерлерін ала алды, олар кетондардың кеңістіктік құрылымынан кетогруппаның тотықсыздануы мен этинилденуінің стерикалық бағыты арасында қатынасты орнатты.
Сондай-ақ, Қ.Ж. Пірәлиевтің басшылығымен М.З. Есеналиева, С.А. Тараков, О.Т. Жылқыбаев және Е.В. Фищук синтезделген декагидрохинолин қатарының туындылары медицина үшін спазмолитик, антигипоксант және жергілікті жансыздандырғыштар ретінде практикалық қызығушылық тудыратынын атап өткен жөн. Олардың осы қосылыстар қатарында алған нәтижелері теориялық органикалық химияға айтарлықтай үлес болып табылады.
Дмитрий Васильевичтің ғылыми қызығушылықтарының кең ауқымы қаныққан азотты гетероциклдер химиясы мәселелерін ғана қамтыған жоқ. Оның көзіне Шымкенттегі химфарм зауытында өндірілетін табиғи алкалоид - эфедрин түсті. Дмитрий Васильевичтің КСРО Денсаулық сақтау министрлігінің жетекші салалық институттарының бірі Новокузнецк химика-фармацевтикалық ғылыми-зерттеу институтының фармакология зертханасының меңгерушісі Валентина Михайловна Куриленкомен кездесуі шынымен де маңызды оқиға болды. Бұл ынтымақтастықтың нәтижесі Қазақстан тарихында жаңа буын антидепрессант-цефедрин - эфедрин туындысы болып табылатын тұңғыш түпнұсқа дәрілік препарат болды. Цефедрин әртүрлі этиологиядағы күйзеліспен ауыратын психикалық науқастарды емдеуде тиімді, импортталған мелипрамин мен амитриптилин препараттарынан едәуір асып түседі. Өндірісті құрғаны, өнеркәсіптік игергені және цефедринді медициналық практикаға енгізгені үшін әзірлеушілер ұжымы құрамындағы Д.В. Соколов, Ж.И. Исин, Қ.Ж. Пірәлиев және Ю.Г. Босяковқа Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1986 жылғы Ғылым және техника саласындағы сыйлығы берілді.
1981 жылдан 1993 жылға дейін органикалық синтез зертханасын, бір мезгілде институт директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары қызметін атқара отырып, институттың теориялық органикалық химия, нәзік органикалық және элементоорганикалық синтез саласындағы жетекші мамандарының бірі Ю.Г. Босяков басқарды. Ю.Г. Босяков қызметкерлерімен (Ким Д.Г., Логунов А.П., Ревенко Г.П., Шиганакова О.В., Майшинова Г.Т.) жүргізген зерттеулер С-функционалды фосфорорганикалық қосылыстар – фосфоринандар мен фосфабициклодекандардың синтезі, стереохимиясы және конформациялық талдауы, сондай-ақ іс жүзінде пайдалы қасиеттерге ие бор-, фосфор- және күкірторорганикалық қосылыстар саласында жаңа мақсатты бағыт құруға мүмкіндік берді.
Медицинадағы ең өзекті мәселелердің бірі ауырсынумен күресу болып қала беретіні белгілі. Қазіргі уақытта бүкіл әлемде ең аз наркогендік әлеуеті жоқ немесе бар жоғары тиімді ауырсынуды басатындарды, яғни «идеалды» ауырсынуды басатындарды іздеу бойынша қарқынды зерттеулер жүргізілуде. Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының басынан бастап зертханада жоғары тиімді ауырсынуды басатындарды іздеу мақсатында пиперидиннің алмастырылған туындыларының қатарында жүйелі синтетикалық және стереохимиялық зерттеулер жүргізілуде. Бұл зерттеулердің басында алдымен жауапты орындаушы, содан кейін ғылыми жетекші ретінде зертхананы 1993 жылдан бастап ҚР ҰҒА академигі Қалдыбай Жайлауұлы Пірәлиев зертхана меңгерушісі болды.
Бұл зерттеулер екі негізгі бағытта жүзеге асырылады: бір жағынан пи-перидиннің жаңа туындыларының синтезі, стереохимиясы және химиялық, спектрлік қасиеттерін зерттеу және екінші жағынан алынған қосылыстардың химиялық (кеңістіктік) құрылымы мен олардың фармакологиялық белсенділігі арасындағы байланысты орнату. Нәтижесінде заттардың нәзік химиялық (стереохимиялық) құрылымының олардың реактивтілігімен, спектрлік және, ең бастысы, фармакологиялық қасиеттерімен байланысы туралы маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жаңа ғылыми мәліметтер алынды. N-және С-алмастырылған 4-фенил-4-пропионилоксипиперидиндердің «ауырсынуды басатын» тақырыбымен айналысатын қызметкерлердің синтездегендерінің арасынан ауырсынуды басу белсенділігі бойынша морфин мен промедолдан 3-30 есе, ал фармакологиялық әсерінің ендігі бойынша-2-100 есе асатын және дозаларда ауырсынуды басатын, есірткі әсері жоқ бірқатар препараттар табылды.
Әр түрлі жылдары пиперидин тақырыбының дамуына Ж.И. Исин, В.К. Ю, М.З. Есеналиева, Н.А. Беликова, С.А. Тараков, Е.Е. Фомичева, Г.С. Ахметова, А.Д. Нагимова, А. Кабдраисова, А. Абдильданова, З. Орынбекова, А. Амантаева, У. Кемельбеков, А.Ю. Тен, С.С. Жумакова үлес қосты.
Маңыздысы, 1-(2-этоксиэтил)-4-оксопиперидин және 1-(2-этоксиэтил)-4-этинил-4-гидроксиперидиннен алынған бірқатар қосылыстардың жоғары фармакологиялық белсенділігі олардың түрлену өнімдері арасында жаңа жоғары белсенді заттарды сәтті іздеуге үміттендіреді. Осыған байланысты химия ғылымдарының докторы, профессор И.А. Поплавскаяның бай эксперименттік тәжірибесін пиперидин тақырыбымен біріктірген осы саланы дамытуға қосқан зор үлесі туралы айту керек. Бұл зерттеулер К. Ботбаева, К. Бажикова, Ж. Елизекова, М. Баймурзина және Б. Наурызованың зерттеулерінде көрініс тапты. Көптеген түрленіп синтезделген өнімдерінің ішінде гипотензивті, ауырсынуды басатын, ауырсынуды басу, спазмолитикалық белсенділігі бар қосылыстар табылды.
Кейінірек зертхананың зерттеулерінде пиперидин сақинасының күрделену идеясы дамыды (В.К. Ю., Т.К. Искакова, Е.Е. Фомичева, Н.А. Жуманова, Р.Д. Мухашева, Ж.М. Жаксибаева., Г.Е. Берганаева, А.Е. Малмакова, А.Б. Қалдыбаева). Полигетерополициклді қосылыстар, ең алдымен олардың негізінде жоғары селективті әсері бар жаңа тиімді дәрілерді құру мақсаттылығымен синтетикалық химиктердің назарын аударады. Осыған байланысты карбонил тобы мен альфа-сутектердің қатысуымен гетероциклизация реакцияларында пиперидон-4-ның химиялық әрекетін зерттеу бойынша зерттеулер жүргізілуде. Синтезделген 3,7-дигетера(N,N-;N,S-;N,O-)-бицикло[3.3.1]нонан туындыларының ішінде алғаш рет есірткіге жатпайтын ауырсынуды басатындар мен налаксон деңгейіндегі опиаттардың антагонисті табылды.
Зертхана қызметкерлерінің назарынан Қазақстан үшін де, бүкіл әлем үшін де туберкулезге қарсы күрес мәселесі қалыс қалған жоқ. Белгілі болғандай, әлемде туберкулездің таралуы қауіп төндіретін ауқымға ие болды, ДДҰ деректеріне сәйкес Қазақстанда сырқаттанушылық пен өлім-жітім индекстері (2003 ж. 100 000 тұрғынға шаққанда 165,2 және 24) елді туберкулездің таралу деңгейі ең жоғары он елдің қатарына жатқызады. Мәселенің ауқымы дәріге төзімді M. tuberculosis штаммдарының таралуымен өсуде. Туберкулезге қарсы жаңа препараттарды іздеу уыттылығы төмен, M. tuberculosis сезімтал және төзімді штаммдарына қарсы белсенді препараттарды әзірлеуді көздейді. Х.ғ.д., профессор Л.А. Каюкованың жетекшілігімен - И.С. Жумадилдаева, А.Л. Ахелова, М. Оразбаева, Г.П. Байтурсынова, А.Б. Узакова және Е. Ергалиеваның орындап жатқан ҒЗЖ сезімтал, төзімді штаммдарға және улы емес туберкулостатиктерге қарсы жаңа, белсенді препараттарды іздестіруге бағытталған. Олар синтездеген жаңа β-аминопропиоамидоксим туындыларының туберкулезге қарсы белсенділігіне in vitro жүргізілген скрининг M. tuberculosis сезімтал штаммдарындағы рифампициннің белсенділігінен 2-ден 100 есеге дейін, ал төзімді штаммдарда 2-ден 200 есеге дейін асатын препараттарды анықтады. Ал жануарларға жүргізілген сынақ нәтижесінде бір қосылыстың негізгі туберкуло-статиктер - рифампицин мен изониазидке қарағанда сезімтал және көп дәріге төзімді M. tuberculosis штаммдарына қарсы тиімді патоморфологиялық көрсеткіштері бар екені белгілі болды. Биологиялық скрининг бойынша қызықты сәт аритмияға қарсы және жергілікті жансыздандырғыш қасиеттері бар О-бензоил-β-аминопропиоамидоксимдер қатарынан қолданыстағы лидокаин мен этмозинге қарағанда анағұрлым белсенді препараттардың анықталуы болды. β-Аминопропиоамидоксим туындыларының ішінде қабынуға қарсы, айқын ұйықтататын және қызу басатын, сондай-ақ диабетке қарсы белсенділігі бар, токсикологиялық көрсеткіштерге ие, есірткіге жатпайтын ауырсынуды баса алатын қосылыстар табылды.
Зертхананың жетістіктері әл-Фараби ат. Қазақ ұлттық университеті, С.Ф. Асфендияров ат. Қазақ ұлттық медицина университеті, Ж. Жиембаев ат. Қазақ ӨҚКҒЗИ, Қазақ ветеринария ҒЗИ, Оңтүстік Қазақстан медицина академиясы (Шымкент) және Гродно медицина университеті (Беларусь) медика-биологиялық ұйымдармен тығыз және жемісті ынтымақтастық болмаса, соншалықты әсерлі болмас еді.
СТДЗХЗ ғылыми зерттеулерінің үлкен кешені Оклахома мемлекеттік университетімен (проф. Даррелл К. Берлин), АҚШ, Нью-Йорк мемлекеттік университетімен (проф. Джон Уэлч), Сиракуза медициналық орталығымен (проф. Майкл Синеман), АҚШ және Гент университетімен (проф. Норберт Де Кимпе), Бельгия, проф. Ш. Ясуи және CRDF (АҚШ), INTAS (Еуропалық Одақ) және ХҒТО Халықаралық ғылыми қорларының гранттарымен қолдау тапты.
Бүгінгі таңда СТДЗХЗ ел үшін биологиялық белсенді препараттардың нәзік органикалық химиясы саласындағы жоғары білікті мамандарды даярлаудың жетекші орталығы болып табылады - Қазақстан-Британ техникалық университеті, әл-Фараби ат. Қазақ ұлттық университеті, С.Д. Асфендияров ат. Қазақ медицина университеті., Абай ат. Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті өкілдері дипломдық жұмыстарын, магистрлік диссертациялар және PhD диссертацияларын сәтті орындайды.
Жаңа уақыт жаңа жағдайларды талап етеді, бірақ зертхана мемлекеттік гранттар шеңберінде зерттеулер жүргізе отырып, биологиялық белсенді заттардың нәзік органикалық синтезін дамытуда үнемі алдыңғы қатарда қалады.
Отанымыз зертхананың ғылыми жетістіктерін жоғары бағалады және бірегей отандық синтетикалық дәрілік заттарды, атап айтқанда асырсынуды басатын просидолды және жергілікті жансыздандырғыш және аритмияға қарсы препарат қазқаинді кең медициналық практикаға енгізгені үшін, дәрілік заттарды іздеп, жасап, өндіруді ұйымдастырғаны үшін ҚР ҰҒА академигі Қ.Ж. Пірәлиев, х.ғ.д., профессор Д.В. Соколов (қайтыс болғаннан кейін), х.ғ.к., доцент В.К. Ю 2003 ж. Қазақстан Республикасының Ғылым, техника және білім саласындағы мемлекеттік сыйлығының лауреаттары атанды.
Қазір зертхананы ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, химия ғылымдарының докторы, профессор Ю Валентина Константиновна басқарады.
ПРОСИДОЛ — Ә.Б. Бектұров ат. химия ғылымдары институты және Новокузнецк химика-фармацевтикалық ғылыми-зерттеу институты, РФ ғалымдары мен мамандарының бірлескен күш-жігерімен құрылған жоғары тиімді ауырсынуды басатын. Просидол хирургиялық операциялардағы жалпы жансыздандырғыштың асырсынуды басатын құрамдас бөлігі ретінде; операциядан кейінгі ауырсынуды басу; күйік кезіндегі ауырсыну; жарақаттардағы ауырсыну синдромы; гистозбен ауыратын босанған әйелдерде босануда асырсынуды басу; артериялық жүйенің окклюзиялық зақымдануы бар науқастарда созылмалы ауырсыну синдромы; онкологиялық науқастарда созылмалы ауырсыну синдромы сияқты премедикация үшін қолданылады. Просидолдың асырсынуды басу әсері 1-15 минуттан кейін пайда болады және 3-8 сағатқа созылады, кейбір жағдайларда 16 сағатқа дейін.просидолды қолданған кезде тыныс алу және ішек қозғалғыштығының тежелуі байқалмайды.
КАЗКАИН — жергілікті жансыздандырғыш және аритмияға қарсы, Ә.Б. Бектұров ат. химия ғылымдары институты, С.Д. Асфендияров Қазақ ұлттық медицина университеті және Новокузнецк химика-фармацевтикалық ғылыми-зерттеу институты ғалымдары мен мамандарының бірлескен күшімен құрылған. Казкаин жергілікті жансыздандырғыш ретінде төмен уыттылығы мен әсер ету ұзақтығы бар инфильтрациялық және өткізгіштік жансыздануға ұсынылады. Препарат орталық асырсынуды басатындарды қолданудың көптеген жанама әсерлерін болдырмайды. Казкаин аритмияға қарсы агент ретінде қарыншалық аритмия және қарыншалық фибрилляция үшін ұсынылады, профилактикалық және тоқтататын әсер етеді
